© 1997 Text is published in "Allegationes, Solutiones, and Dubitationes: Baldus de Ubaldis' Revisions of his Consilia," Die Kunst der Disputation: Probleme der Rechtsauslegung und Rechtsanwendung im 13. und 14. Jahrhundert, ed. Manlio Bellomo (Schriften des Historischen Kollegs, Kolloquien 38; München: R. Oldenbourg, 1997) 29-72

Consilium `Queritur si rex Romanorum' of Baldus de Ubaldis

The purpose of the following diplomatic editions of Baldus' consilia is to illustrate Baldus' methodology, notations, second thoughts, and revisions in Vat. Barberini lat. 1408. I have based the text on the manuscript and have corrected obvious errors. All of Baldus' additions, whether marginal or interlinear, are printed in red. The passages that Baldus or his amanuensis deleted and those that he gave noindication where they should be placed in the text are printed in pink italics. None of the italicized texts is in the printed editions. Although I have labelled the first draft and the additions, the "first and second recensions," this terminology is slightly misleading. Baldus did not revise these consilia at one sitting but seemed, from the evidence of Vat. Barb. 1408, to work on them intermittently over time. References to "Rex Romanorum" are to my edition cited in the note 14 above. My thanks to Prof. Antonio Pérez Martín and Dr. Otto Vervaart for making suggestions to improve the texts.

Vat. Barb. lat. 1408, fol. 180r-183r

Consilium Book 1.328 (Milan) = 3.280 (Brescia-Venice)

I.328 (ca. 17th-century hand)

<fol. 180r>

In Christi nomine, Amen. Queritur si rex Romanorum iam dudum creauit quendam nobilem uicarium perpetuum in quadam ciuitate imperii, et eius pertinentiis territorio et posse, demum dudum postea creauit quendam ducem in nonnullis terris et prouinciis et earum diocesibus, numquid si dictum territorium est de dictis diocesibus pertineat ad dictum dominum ducem de nouo creatum necne?

Et ad euidentiam premittendum est quod quinque dubia incidunt in hoc negotio ex natura negotii et priuilegiorum. Primum dubium est an dictus rex Romanorum poterit dictum uicariatum subalternare dicto duci seu subicere ita quod dictus dominus dux intelligatur superior nomine imperii et per consequens possit a dicto uicario ad ipsum appellari uice principis cognoscendo an non possit.

Secundo an dictus uicariatus sit extinctus et reuocatus eo quod imperator non potest sibi legem imponere. Tertio an uterque habeat iurisdictionem insolidum in dicto territorio non faciendo sibi partes per concursum, set ita quod posterior uideatur adiectus priori in eadem indiuisibili. Quarto an faciant sibi partes dimidias per concursum. Quinto an sit differentia inter perpetuum et uicariatum et feudum nobile et perpetuum.

Redeo ad primum punctum et uidetur quod non, quia rei aliene nemo potest seruitutem imponere. Vnde dominus inuito superficiario non potest superficiei imponere seruitutem aliquam, ut ff. de superfic. l.i. § Quod ait⁽¹⁾ et ff. de seruitut. urb. pred. l. Inuitum.⁽²⁾ Sed uicarius perpetuus <non add. edd.> uidetur equiperandus superficiario uel emphiteote, et maxime quia omnis perpetuarius habet utile dominium quod prefertur directo, ut ff. si ager uectigalis uel emphit. petatur l.i. § Qui in perpetuum.⁽³⁾ Ergo habens directum dominium non potest ei legem imponere nisi quam inseruit in ipsa prima concessione, ut C. de donat. que sub modo l. Perfecta,⁽⁴⁾ nam a forma et virtute ipsius concessionis prime non potest solus concessor resilire, ut in c.i. de natura feudi.⁽⁵⁾ Item ius meum <in eum edd.> non potest nouari per alium stipulantem nisi consentiam, l.i. § Cum seruus, de stipulat. seruorum⁽³⁰⁾ et ibi per Bar <tolus>.

Quod enim utriusque consensu fundatur unius presentia non resoluitur propter mutuam obligationem hincinde contractam, ut C. de act. et obligat. Sicut,⁽⁶⁾ ff. commodat. l. In commodato § Sicut,⁽⁷⁾ C. ne fiscus rem quam uendidit euincat l. finali, lib.x.⁽⁸⁾ et in auctentica constitutio que de dignitatibus § Illud.⁽⁹⁾

In contrarium uidetur nam si papa prius creat episcopum postea archiepiscopum in cuius prouincia est dictus episcopatus, non est dubium quod dictus episcopus subiacet archiepiscopo suo ita quod inferior gradus non preiudicat superiori nec superior inferiori. Set quilibet gradus stat in suo ordine et natura <et natura om. edd.>, ut not. in c. Romana, de foro compet. lib.vi.⁽¹⁰⁾ Ita ergo erit in proposito quia dux de quo loquimur est illustris, sed dominus uicarius est clarissimus, ita quod est in inferiori gradu dignitatis et iurisdictionis, ergo inferior meritum superioris agnoscat, ut l.i. C. de officio prefecti urbis,⁽¹¹⁾ et sic subalternando nulla sequitur incompatibilitas, ut in auctentica de defensoribus ciuitatum § Interim,⁽¹²⁾ nec est ita seruitus sed gradus, modus, et ordo, quia in potestate imperatoris est unum creare qui sit maior aliis, et ad quem saltim propter absentiam imperatoris appelletur et habeatur recursus, ut C. de appell. l. Precipimus,⁽¹³⁾ et hoc expresse uidetur tenere Bartolus in l. finali, ff. uti pos. fid.⁽¹⁴⁾, et non est dubium in iure si uerba priuilegii istum sensum patiuntur. Vbi est considerandum quod uerba priuilegii latissima sunt, ut ff. de officio prefecti pretorio l.i. § Cum urbem nostram.⁽¹⁵⁾ Item genus infert et includit omnes suas species, de legat. iii. Si quid earum § finali.⁽³¹⁾ Item in generali sermone non continetur species declarata seu separata, de pecul. leg. Seruo manumisso,⁽³²⁾ ff. de leg. 3, Vxorem § Felicissimo,⁽³³⁾ ibi dicitur quod unum numero est magis species quam plura numero.

Ad hoc facit quia dignitatum ordo debet seruari ut dignitatum ordo seruetur in rubro et nigro, et C. de officio rectoris prouin. l. Potioris,⁽¹⁶⁾ et legitur et notatur in auctentica ut ab illustribus et qui super eos sunt, in glossa ordinaria.⁽¹⁷⁾ Et non solum in appellationibus sed etiam in aliis mandatis rationabilibus et iustis. Non dico quod superior possit impedire iurisdictionem inferioris ut not. Archi<diaconus> xi. q.i. De persona, nec par paris quia par in parem non habet imperium, et tamen si appellatur ad parem in eadem iurisdictione cognoscit superior si per errorem iuris fuit appellatum, l.i. § penultimo, ff. de appellat. Ac etiam per simplicem querelam que succedit loco appellationis in casibus in quibus non potest appellari, ut not. Bar. ff. de noui oper. nun. l. De pupillo § Si plurium,⁽³⁴⁾ et est uerbum not. uald.

Quo ad secundum punctum uidetur quod dictus uicariatus non sit extinctus per dictum capitulum de natura feudi. Nam aliorum honores aliis dannorum occasionem fieri non oportet, C. de statuis et imaginibus, Et uirtutum.⁽³⁵⁾ Nam perpetuus uicarius potest dici persona ecclesie uel territorii, idest per se sonans et per se et in seiipso residens iure proprio, arg. ff. de tutel. Quesitum,⁽³⁶⁾ de preben. Extirpande,⁽³⁷⁾ de fide instrum. G. Perpetuus.⁽³⁸⁾ Porro quedam sunt que impossible est transmutari, ut not. in c. Ad apostolice, in fine, de re iudic. lib.vi.⁽³⁹⁾

In contrarium uidetur quia uicarius est merus officialis et potest reuocari. Si est datus ab homine, nam aliquando datur a lege, et neutro casu habet gladii materialis potestatem, C. de officio eius qui uicem alterius iudicis gerit l. Suggerente, ubi de hoc.⁽⁴⁰⁾

Ecce enim episcopus fecit sibi uicarium hoc acto quod non posset reuocare. Tamen certe reuocari poterit sicut procurator non in rem suam datus, ut ff. de iudiciis l. Iudicium.⁽¹⁸⁾ Soluitur etiam re non integra uicarius reuocatur, ut ibi expresse apparet facit capitulum ultimum extra. de procurat. lib.vi.⁽¹⁹⁾ Item nomen uicariatus est nomen officii non nomen realitatis dominii, et ideo ipsa realitas utilis dominii bene potuit domino nostro concedi et attribui saluo officio alter attributo, et talis debet recognosci qualis est. Non potest hoc negari.

Quoad tertium punctum uidetur quod uterque habeat iurisdictionem insolidum et si quidem simul ceperunt cognoscere ambo simul procedent, si uero non sit melior erit conditio occupantis, ut ff. de offic. consul. l.i.⁽²⁰⁾ Sicut si papa creato uno episcopo crearet ibi alium non reuocando primum, ut not. in l. Vnica, C. de metropol. Berit. lib.xi.⁽²¹⁾ uel si diceretur quod requireretur uterque indistincte habemus arg. a simili in auctentica ut differentes iudices, in principio.⁽²²⁾

Quoad quartum punctum uidetur quod sibi faciant partes per concursum, ut C. de legat. i. Si Fortidianum,⁽²³⁾ set in contrarium facit eodem titulo l. Cum questio,⁽²⁴⁾ ubi solus posterior inspicitur, set illud in iure non radicato. Set in iure radicato aliud uidetur, ut in c. Duobus, de rescriptis, lib.vi.⁽²⁵⁾ Et quando in eadem uoluntate secus quando ex interuallo, nam ut ita dixerim ex interuallo non fiunt duo rei conferendi, ff. de duobus reis, Cum duo,⁽⁴¹⁾ de condit. et demon. Non ad ea.⁽⁴²⁾

Quoad quintum passum similitudo officiorum debet attendi, ff. de negot. ges. Ex facto,⁽⁴³⁾ et
uidetur quod uicarius assimiletur magis simplici procuratori quam feudatario quia nemo inuitus habet uicarium et est contra naturam uicariatus quod operam suam ingerat in inuitum, ut de procurat. l. Que omnia.⁽²⁶⁾ Cum unum sit auditorium et in meo auditorio non debet quis sedere me inuito. Sciendum est quod Bar. dicit quod si aliquis habet temporalem iurisdictionem non requiritur consensus eius, secus si habet perpetuam, ut ipse not. in l.i. § Et si post operis, ff. de noui operis nun.,⁽⁴⁴⁾ etsi hoc potest consensus priuatorum, multo fortius consensus principis, quia nullius interest, ut dicit glossa in dicta l. Iudicium soluitur.⁽⁴⁵⁾

Solutio totius questionis stat in primo puncto in quo uidetur concludendum <dicendum post corr. Baldi> quod dictus dux nomine imperatoris in dicta diocesi superior censeatur sine preiudicio dicti uicarii, non quod sint pares sed quod subalternetur dicto domino duci uicarius antedictus. Quid enim si imperator crearet dominum nostrum ducem regem Arelatensem quod posset quia est regnum iam dudum formatum, licet diu uacauerit, nonne comites et barones regni tenerentur eum recognoscere et sibi tanquam regi iurare? Neminem credo dubitaturum quod sic. Item utrum uocetur rex uel uocetur dux nichil ad rumbum, quia non facio uim in nomine sed in qualitate regiminis et magnitudine potestatis, arg. ff. de condit. et demon. l. Pater seuerinam § Conditionum.⁽⁴⁶⁾ Quando, scilicet, de hoc contentum est de isto continente, alias secus de pecul. leg. Cum § finali et Filius.⁽⁴⁷⁾

Tamen ego credo consulendum imperatorem et expectandum eius responsum ut ff. de reg. iuris l. Neratius⁽⁴⁸⁾ ut cum bona conscientia <uia post corr.> omnia procedant et sine recidiua guerrarum; alioquin dubito tum propter iustitiam tum propter conscientiam, et maxime quia alterum pedem teneo in seppulcro; et numquam fui materia uel autor alicuius guerre quam <quod ante corr.> futuram uideo si pax de hoc non fit, ut ff. de seruit. urb. pred. l. In re communi.⁽²⁷⁾ Consultius tamen faceret dictus uicarius si se humiliaret sub potenti manu dei et domini nostri, et istud est melius consilium quod possit dari sibi. Ecce media pars comitatus est de diocesi Florentina et media de diocesi Fesulana an ille qui habet concessionem imperatoris in diocesi Fesulana habebit mediam partem territorii Florentie? Arg. quod sic, ff. de usufruct. lega. Si alii et <et] de annuis legat. ante corr.> l. Sempronio,⁽⁴⁹⁾ leg.iii. Iulianus⁽⁵⁰⁾ <Si Titius⁽⁵¹⁾ ante corr.>, nam pars speciei deciditur de ipsa specie, C. de iud. Si cum tibi⁽⁵²⁾ et C. de leg. Cum questio,⁽⁵³⁾ et sic faciunt sibi partes per diuisionem locorum iam factam ipso situ non per concursum pro indiuiso, uerbi gratia unus ultra flumen alius circa flumen. Si dominus noster haberet gratiam generalem alter specialem posset suaderi quod genus restringeretur per speciem, sed ipse habet per singula dinumeratam, ff. de uerbo oblig. Scire debemus.⁽⁵⁴⁾ Vnde species dinumerate non <om. edd.> recipiunt artationem exclusiuam, sicut recipit genus, ut l.i. ff. de stipul. seruorum⁽⁵⁵⁾ ff. de peculio legat. Si peculium seruo.⁽⁵⁶⁾ De genere eximitur species, set de specie non eximitur eadem species, set diuiditur, ff. de leg.iii. Quesitum § i.⁽⁵⁷⁾ C. de leg. Si Fortidianum.⁽⁵⁸⁾
Ordo iuris seu necessitatis significat ordinem intentionis, de pec. leg. Quidam.⁽⁵⁹⁾ Membrum cedit corpori, ff. de auo argento Si statuam.⁽⁶⁰⁾

<fol. 181v>

Quod imperator est dominus mundi, ff. ad legem Rod. de iactu l. Deprecatio.⁽²⁸⁾ Item est Deus in terris, ut in aut. de consulibus.⁽²⁹⁾ Vnde Seneca De clementia ad Neronem in principio, describens Cesarem, sic ait in persona Cesaris loquentis de se: `Ego ne ex omnibus mortalibus placui electusque sum qui in terris deorum uice fungerer? Ego uite necisque arbiter gentibus; qualem quisque sortem statumque habeat in manu mea positum est; quid cuique mortalium fortuna datum uelit, meo ore pronunciat; ex nostro responso leticie causas populi urbesque concipiunt; nulla pars usquam nisi uolente propitioque me floret, nec tot milia gladiorum, que pax nostra comprimit, nisi ad nutum meum stringuntur; quas nationes funditus excidi, quas transportari, quibus libertatem dari, quibus eripi, quos reges mancipia fieri quorumque capiti regium circumdari decus oporteat, que ruant urbes que oriantur, mei iurisdictio est',⁽⁶¹⁾ hec ille. Et in historiis scolasticis legitur idem quod ponit et deponit reges et magistratus super Euangelio Mathei in prologo. Item imperator est seruus dei, ut C. de offic. prefect. pret. Affrice l. Quas gratias, in uerbo `Per nos seruos suos'.⁽⁶²⁾ Ergo imperator debet seruire deo et obedire apostolo dicenti: `Domini quod iustum est seruis uestris prestate et scientes quod et uos dominum habetis in celo apud quem non est acceptio personarum'.⁽⁶³⁾ Et iterum lex dicit: Iubemus omnem uiolentiam et omnen auariciam cessare et iusticiam atque ueritatem reseruari'. Sic enim et deus placatur ut formaliter dicit textus in dicta lege Quas gratias, uerbo Ergo.⁽⁶⁴⁾ Et in psalmo: `De uultu dei iudicium meum prodeat et oculi mei uideant equitatem.'⁽⁶⁵⁾ Et iterum in alio psalmo: `Iuste iudicate filii hominum,'⁽⁶⁶⁾ que uerba sigillo imperatoris sunt impressa etsi imperator unum scribit in textu, uidelicet quod est iniustum et iniquum, et aliud in sigillo est contrarius sibi ipsi et aliquando uocatur coluber tortuosus quando est scismaticus, de elect. Venerabilem.⁽⁶⁷⁾ Aliquando aspis periculosus quando non uult audire nec facere quod equum est pro mundi pace, ut in c. Ad apostolice, de re iudic. lib.vi.⁽⁶⁸⁾

Item est missus a deo l.ii C. de ueteri. iure enuc. Item frenat superbos, C. de legibus l. finali.

Quicquid tamen agitur supra legem absoluta potestas est, nec est subditorum corripere, quia ut ait Aristoteles, `Nullum inferius participat id quod superius est, sed obedire oportet.'⁽⁶⁹⁾ Nam hic maxime bonum obedientie sentitur ubi discolis dominis flexis genibus obeditur.

Quia fecit deus imperator sicut sidus infra lunam et super terram oriens, sicut oritur cometa.⁽⁷⁰⁾

Porro in principe si loquimur in arbitrariis non requiritur causa. Si uero loquimur in rebus decisis et determinatis <naturali lege uel moribus gentium add. Baldus> aut exprimit causam <fol. 182r> specifice et statur uerbis suis proprio motu prolatis, adeo quod secundum consuetudinem generalem, ut ait Cynus et non potest probari contrarium ut ipse not. C. de precibus imperat. offer. l. Rescripta, in fine,⁽⁷¹⁾ nam semper rescriptum suum supponimus ex iusta causa interpositum secundum Cynum. Si autem loquitur per uerba generalia et incerta presumptio est. Set contrarium probari potest nisi loquatur de proprio facto uel de proprio animo quia nulli creditur contradicenti, ut in c.i. de probat. in clem. et ibi not.⁽⁷²⁾ Vnde si imperator dicit aliquem fuisse ingratum et ideo reuocat beneficium sibi collatum non requiritur probatio ingratitudinis, presertim cum habeat in illum uite necisque arbitrium, arg. ff. de lib. et posthu. l. In suis,⁽⁷³⁾ et deuenire in odium principis satis maga causa est ingratitudinis, ut ff. de manu. l. Testamento centurio,⁽⁷⁴⁾ et quia omnes homines et omnes prouincie sunt peculiares principis. Possumus dicere id quod dicimus de peculio, quod peculium nascitur, crescit, et decrescit prout uult dominus, ut. ff. de pecul. l. Peculium nascitur.⁽⁷⁵⁾ Sane sub imperatore omnes prouincie sunt constitute que uident ascendentem et occidentem solem et que ex latere, idest meridie et septentrione sunt, ut in autent. ut omnes obediant iudicibus prouin. in principio,⁽⁷⁶⁾ etiam prouincia Gallicana, C. de offic. prefec. pret. In nomine domini, in uerbo, `Gallie seu Francorum.'⁽⁷⁷⁾ Set illud condam quando florente romana republica memorate prouincie integre tenebantur, ut in eadem l. § Quid autem dux.⁽⁷⁸⁾

Nunc autem dispositiones mundi mutate sunt, nam ut ait Aristoteles, idest celi et mundi non utique mundus generabitur et corrumpetur, set dispositiones ipsius et nichil perpetuum sub sole corruptionis enim causa per se est tempus, iiii. Phisicorum.⁽⁷⁹⁾ Licet imperium semper sit, ut in autent. quomodo oportet episcopos § finali, tamen non in eodem statu permanet, quia in continuo motu et <perplexa tribulatione add. Baldus> persistit. Et hoc apparet in mutatione quatuor principalium regnorum inter que duo preclariora constituta sunt: Assiriorum primum, Romanorum postremum, ut ait Augustinus lib.x. <capitulo add. Baldus> octavo, de ciuitate dei,⁽⁸⁰⁾ quod debet durare usque in finem huius seculi et per imperatorem regi in temporalibus per apostolicum regi in spiritualibus, et sicut papa sine ullo dubio potest deponere cardinales, ita imperator nobiles ita et barones, etsi potest deponere multo fortius potest eos alteri summittere, quia cui licet quod plus est, libet quod minus est, <ff. de seruis expor. Cui pacto add. Baldus>.⁽⁸¹⁾ Vnde Seneca in libro de moribus in fine tulit priscorum etas Caium Cesarem cui quicquid libuit, licuit,⁽⁸²⁾ facit lex i. ff. de constit. princip.,⁽⁸³⁾ et de imperatore loquitur Virgilius: `Tu regere imperio populos, Romane, memento hec tibi artes erunt, pacis componere morem parcere subiectis et debellare superbos,'⁽⁸⁴⁾ ut refert Augustinus lib.v. de ciuitate dei c.viii.⁽⁸⁵⁾ Idem Augustinus ait primo <libro> de ciuitate dei c.i. et c.vi.⁽⁸⁶⁾ dicit quod Cesar hoc cupiebat sibi dicere tanquam spiritus inflatus, quia ista uerba non conueniunt nisi soli deo, set Virgilius fuit locutus de potentia mundana, non de uita beata. De primo ergo ad ultimum concludendo patet quod Cesari quodlibet libet licet, idest subditi tenentur obedire. Tamen si malefacit iram dei expectet, ut not. Host. extra de iudic. Cum uenisse<n>t.⁽⁸⁷⁾ Ipse enim est qui humiliat et exaltat, ut in ymno beate uirginis, et terribilis est et quis resistet sibi ut in psalmo,⁽⁸⁸⁾ et multa ad idem possunt allegari.

<fol. 182v>

Set numquid imperator qui concessit feudum possit superaddere uisitatorem si feudatarius uel uicarius perpetuus male tractat subditos et ciuitates sibi commissas dilapidat uel absorbet, grauia et insupportabilia onera imponendo <supportando ante corr.> et noua uectigalia superaddendo? Audi uerba Pauli de Lazaris in c. Ad apostolice § Preter hoc regnum, super uerbo, Extimationem, ubi sic ait.⁽⁸⁹⁾ `Et sic nota quod licet uasallus habeat utile dominium, non tamen debet dissipare <disscipare MS>, sicut nec usufructuarius, alias reuocari potest, ff. de usufruct. l. Si cui § Sicut,⁽⁹⁰⁾ et in libro feudorum de inuestitura c.i. § Quid ergo,⁽⁹¹⁾ usque ad finem coll.x. Paulus.' Propter hanc causam papa potest reuocare priuilegium arg. lxiii. dist. § Verum,⁽⁹²⁾ ubi papa reuocauit priuilegium concessum imperatori cui erat concessum ut deberet interesse electioni pape. Preterea papa potest electionibus imperii mandare quod infra certum tempus eligant et si non obediunt potest ad se reuocare electionem imperatoris pro ea uice, ut not. in dicto c. Ad apostolice, in glossa penultima et finali.⁽⁹³⁾

Reuertendo ad propositum dico quod potest constituere uisitatorem quinimmo dare coadiutorem sine cuius consensu depopulationes et guerre non possunt fieri nec super indicta ciuitatibus imponi, ut in c. Grandi de supplenda neglig. prelat. lib.vi.⁽⁹⁴⁾ Interest enim imperatoris quod mundus non dissipetur ut ex ipso cognomine patet, quia uocatur Augustus et facit C. de sacro. sanct. eccles. autent. Qui res iam dictas.⁽⁹⁵⁾

Set numquid poterit precipere populis concessis duci quod uadant Pragam? Ad hoc intelligendum facio comparationem utrum dux comparetur filio emancipato et ita quod intelligatur habere ducatum quasi in premium emancipationis. Et dico quod non est emancipatus quia est in potestate principis. Equiperatur ergo filio in potestate retento cui pater donauit tanquam bene merito nam tanquam extraneus acquirit proprietatem et usumfructum, ut C. de inoffic. testam. autent. Vnde si parens.⁽⁹⁶⁾ Vnde est quasi aduenticium peculium in quo hoc casu pater usumfructum non habet quia filio concessit persona tamen semper est in potestate. Vnde uerum est quod imperator est dux, comes, et marchio, quia omnis dignitas est in eo, sicut in papa, tamen naturaliter est obligatus filio, ff. de condit. indeb. Frater a fratre,⁽⁹⁷⁾ immo etiam ciuiliter quia aduenticium est et plusquam ciuiliter quia ex plenitudine potestatis obligatus est quia obligari uoluit. Baldus.

<fol. 183r>

Officialis quandoque facit aliquid suum officium uiriliter exercendo, tunc est laudandus non puniendus, nisi modum multum excedat. Quandoque procedit ad ictus in uerbera sponte, non exigente iustitia uel ad aliud illicitum, et tunc non est dubium quod officialis debet puniri, ut l. Vt uim, ff. de iustit. et iure,⁽⁹⁸⁾ et ibi plene de hoc per glossam et doctores, siue sit principalis officialis siue sit eius familia, nam ipsa familia delinquens punienda est, etiam ab ipso potestate. Ipse autem potestas pro familia non punitur si familia delinquit in eo quod non est sibi commissum: puta si committit uulnera et adulterium, ut l.i. § Familie, ff. de public.;⁽⁹⁹⁾ predicta probantur ff. de penis.⁽¹⁰⁰⁾ Baldus Consilium `Ad intelligentiam sequendorum premittendum quoddam indubitatum, uidelicet quod princeps Romanus potest sua castra et iurisdictiones et dignitates in feudum assignare' of Baldus de Ubaldis

Vat. Barb. lat. 1408, fol. 188r-189v

Consilium Book 1.333 (Milan) = 3.285 (Brescia-Venice)

I.333 (ca. 17th-century hand)

In Christi nomine, Amen. Ad intelligentiam sequendorum premittendum quoddam indubitatum, uidelicet quod princeps Romanus potest sua castra et iurisdictiones et dignitates in feudum assignare et conferre. Et tanta est in eo plenitudo potestatis quod legibus solutus est ut ff. de legibus l. Princeps.⁽¹⁰¹⁾ Et licet de plenitudine honestatis teneatur habere firmas concessiones suas et non debeat uenire contra fidem precessorum suorum quia debet esse cultor et auctor iusticie, ut in c. Si clientulus § Ecclesia⁽¹⁰²⁾ et in c.i. de natura feudi,⁽¹⁰³⁾ ubi dicit quod non potest disuestire sine causa quia fides est de iure naturali tamen si aliquod motiuum etiam leue mouet principem, de plenitudine potestatis facere potest, quod ei libet, iuxta illud antiquum uerbum, si libet, licet, ut dicta l. Princeps et C. eodem l. Digna uox,⁽¹⁰⁴⁾ quia quandocumque possunt aliqua occurrere que pro bono uel malo sunt extimanda, nullus est melior arbiter et declarator eo, ut ff. de annuis legatis l. Meuia § finali,⁽¹⁰⁵⁾ et not. Cynus C. de precibus imperat. offer. l. Rescripta.⁽¹⁰⁶⁾ Ipse enim est iudex iudicum, ut not. C. de decurionibus <l. Nemo iudex scripsi> lib.x.⁽¹⁰⁷⁾ Et non habet aliquem supra caput nisi deum, a quo tamen punitionem expectet si facit iniustitiam, et interdum propter enorme regimen papa priuauit eum, ut in c. Ad apostolice, de re iud. lib.vi.⁽¹⁰⁸⁾ quia magis est uicarius dei papa quam imperator quia papa equiperatur soli qui maior est quam luna quantitate, dignitate, officio, et situs sublimitate. Tamen infra papam omnes eius subditi tenentur obedire. Porro ad eum pertinet gradatio et degradatio ut diserte ponit Seneca lib.i. De clementia ad Neronem in principio.⁽¹⁰⁹⁾ Vnde omnes dignitates sunt scabellum pedum suorum et potest eas infringere et remouere et transferre cum sit deus in terris, ut in autent. de consulibus.⁽¹¹⁰⁾

Ex his talis sequitur conclusio manifesta quod priuilegium domini nostri seruandum est prout iacet de uerbo ad uerbum, nisi ipse imperator aliter declararet fuisse sue intentionis, quod non est uerisimile eum facturum, quia expedit Romano imperio fidem seruare illustri domino nostro. Nam tunc Romanum imperium surrexit a mortuis si bene consideretur quando dictam magnificam illustrem et gloriosam gratiam fecit domino nostro duci Mediolani comiti Papie et Virtutum, etc.

Nonne si imperator crearet dominum regem Arelatensem, nonne omnes comites et barones obedirent sibi? Nemo unquam dubitabit nisi insanus. Desipit enim qui sic sapit et ualde errat quia regnum est quoddam totum suas partes integraliter continens tam in personis quam in rebus, sicut omne nomen collectiuum populorum et territorii, nam hiis nominibus continentur magnates et uniuerse nationes que circumscribuntur sub finibus designatis, ut instit. de iure naturali § i.⁽¹¹¹⁾ Preterea si recte consideremus nichil diminuitur marchionibus, comitibus, etc. set datur quedam noua forma et quidam stilus, et sicut imperator per se potest ita per alium quem admodum posset super eos ponere uisitatorem, ut C. qui pro sua iurisdict. l.i. in fine,⁽¹¹²⁾ ut appetitus noxius sub iuris regula limitetur propter conscientiam, tamen est cauendum ne sub pretextu liciti fiant illicita et sub hac potestate loquor et inquantum oppinio mea concordet cum iustitia et aliter non.

<fol. 188v>

Summum imperium imperatori datum fuit et iugiter conseruatum, quia necesse esset reipublice per unum consuli, ut ff. de origine iuris l.ii. § Deinde cum esset⁽¹¹³⁾ commodius enim per unum expediri, ut l.iii. § Quod in tutore, ff. de admin. tut.⁽¹¹⁴⁾ Sicut in uera domo non debet esse nisi unus paterfamilias qui apellatur princeps familie, ff. de uerb. sig. Pronunciatio § i.⁽¹⁷⁰⁾ Item salutem reipublice tueri nulli magis creditur conuenire <conuentire MS> nec alium sufficere ei rei quam Cesarem, ut ff. de officio prefec. uig. l. Nam salutem,⁽¹¹⁵⁾ et ista tam immensa potestas originem sumpsit a bellis, nam Romanus populus subiugauit sibi prouincias sucessive non simul per potentiam armorum, ff. de origine iur. l.ii. § Capta deinde Sardinea⁽¹¹⁶⁾ et C. de Iustiniano Codice confirmando,⁽¹¹⁷⁾ processitque annuentibus fatis et deo permittente ut mundus regeretur sub regula et indomiti populi domarentur et discerent iuga pati, xxiii. q.i. Quid culpatur.⁽¹¹⁸⁾ Populus enim indomitus est docendus <consu del.> et frenandus non sequendus, et de hoc tractat beatus Augustinus xix. de ciuitate dei, xxi.⁽¹¹⁹⁾ Notandum est ergo quod originalis intentio creationis imperii fuit bonum et utilitas reipublice non priuate. Puta Caroli imperatoris. Ergo si imperator in respublicas seuiret, excutere ab eo iugum tante seruitutis non esset contrarium rationi naturali. Nec obstat quod ecclesia approbauit imperium quia intelligitur in eo quod iuste, non in eo quod iniuste, arg. in c. Cum eterni, de re iud., lib.vi.⁽¹²⁰⁾ et in c.i. per quos fiat inuest. et per quos recip. coll.x.⁽¹²¹⁾ Ita dicit Cynus in dicto § Capta deinde Sardinea.⁽¹²²⁾

Set quicquid ipse dicit nos iuriste debemus dicere quod imperator est dominus mundi, etiam si male administret quia non potest inferior corrigere superiorem, licet papa posset ex maxima causa eum deponere, ut in c. Apostolice, de re iud. lib.vi.⁽¹²³⁾ Tamen donec est in actu officii optimus maximusque princeps habetur, ut ff. de legat.ii. l. Vnum ex familia § Item imperator Marcus.⁽¹²⁴⁾ Ipse denique alienare potest salua maiestate imperii, l. Obseruandum, ff. de offic. presid.⁽¹⁷²⁾ cum et alteri committere hoc possit, ut ff. de offic. procurat. Cesaris l.i. § i.⁽¹²⁵⁾ Item infeudare potest, ut in autent. de pace Constantie § Hoc quod nos et § Consules et § Vasalli nostri, cum paragraphis sequentibus⁽¹²⁶⁾ et de feudo march. c.i.⁽¹²⁷⁾ et per quos feudi cogn. deriu. c.i.⁽¹²⁸⁾ et quis dicatur dux, marchio, comes c.i.⁽¹²⁹⁾ Et quia honor est in honerante princeps dando feudum nobilitat regnum expeditque reipublice potiori habere iustos subditos quam peruersos, et sic expedit habere potius subditum ducem quam tirannum, C. de sacro. sanc. eccles. Decernimus.⁽¹⁷³⁾ Videmus etiam quod alii duces magni sub se habent nonnullos comites et barones et comes Sabaudie Getenensem et recto ordini nichil repugnat qui potius in iure quam in uoce consistit, ut ff. de pecul. leg. l. Quidam.⁽¹⁷⁴⁾ Consuetudo etiam dat iurisdictionem et limitat eam, ut C. de emancipat. lib. l.i.⁽¹⁷⁵⁾ cum similibus.

Porro ipse dat dignitatibus esse et statum, ipse dat dignitatibus ordines et prerogatiuas, ut in autent. ut ab illustribus et qui super eos sunt,⁽¹³⁰⁾ et C. ubi senat. uel clariss. l. finali.⁽¹³¹⁾ Ipse enim potest facere duces maiorem, medium, et minorem, et rationis est quod minor subiciatur maiori ut in c.i. in principio, qui feudum dare possunt.⁽¹³²⁾

Dicit Aristoteles utique melior principatus qui meliorum.⁽¹⁷⁶⁾

Nam etiam inter angelos reperiuntur ordines et gradus et minor seruit maiori. Nam hoc pertinet ad bonum regimen et regulam uniuersi. Vbi ergo sunt multi parui comites uel marchiones maxime parvi et rurales potest imperator unum facere qui alii presit, et ad quem alii recurrant tanquam ad quoddam capud eorum, quendam capitaneum eorum, seu prepositum eorum, sicut magister facit magistrum, l.i. § Magistri, ff. de exercit.⁽¹⁷⁷⁾ Contra dominum nostrum facit quia uno eodem feudo non debet iurari fidelitas duobus dominis, ut in c.i. § Preterea marchya, de prohibit. alienat. feudi per Fredericum.⁽¹⁷⁸⁾ Set hic non sunt duo quia est representatio unius.

<fol. 189r>

Hoc enim inter eos bella corrigit et pacem componit subditosque protegit, ut ff. de usufruct. l. Equissimum,⁽¹³³⁾ ff. de seruit. urb. pred. l. In re communi et in l.i.⁽¹³⁴⁾ C. ut armor. usus inscio principe etc.⁽¹³⁵⁾ et in autent. de armis coll.vi.⁽¹³⁶⁾ et C. de iudeis l. Nullus.⁽¹³⁷⁾

Sane nemo dubitat quin imperator possit committere alicui uices suas quia quod potest per se potest per alium, cum ipse personaliter ubique esse non possit. Alios igitur assumit in partem sollicitudinis set non in plenitudine potestatis, nichil sibi assorbendo de iurisdictione supprema, que cum sit quid perfectum, neque crescere neque minui potest, ut in c. Dudum, de prebend. lib. vi.⁽¹³⁸⁾ Item in principe quia disponit tanquam de re propria creditur uerbis eius, et motiuum ipsius habetur pro ratione certissima, ut ff. de adhim. leg. l. Diui Seuerus⁽¹⁷⁹⁾ et ff. de manumis. test. l. Testamento centurio.⁽¹⁸⁰⁾ Dicet aliquis marchiones et comites non possunt disuestiri sine culpa, ut in c.i. de natura feudi. Nam cum hoc sit de natura feudi ergo contra naturam non potest dicerni, ut l. Si peculium § i. de peculio leg.⁽¹³⁹⁾ et l. Per seruum, in fine, ff. de usu et habit.⁽¹⁴⁰⁾ Respondeo istud non est diuestire set ponere sub quadam regula iustitie et equitatis. Certe et hoc posse inest a natiuitate cuiuscumque feudi, quia imperator semper excipitur, nec etiam sibi legem imponere uidetur ut in c.i. § finali, de prohibita feudi alienat. per Fredericum.⁽¹⁴¹⁾ Item non obstat ff. de fideicom. libert. Inuitus⁽¹⁴²⁾ et quod not. Cinus in l.i. C. de nouat.⁽¹⁸¹⁾ et Dinus in l.ii. ff. solut. matrim.⁽¹⁸²⁾ quia hic non querimus de libertate set de iurisdictione que residet in sola autoritate committentis, arg. ff. de annu. leg. Quintus § Pomponius,⁽¹⁴³⁾ quia iurisdictio non est contra ueram libertatem, set contra vitia. Nam ius et iustitia compescit uitia et coronat uirtutes, l.i. ff. de iust. et iur.⁽¹⁸³⁾ Vnde contra subditum et inuitum et dampnum patientem committitur iurisdictio quia de natura sui redditur in inuitum, ut ff. de uerb. oblig. l. Inter stipulantem § i.⁽¹⁴⁴⁾ et ff. de offic. proconsul. et legat. l.ii.⁽¹⁴⁵⁾ et in autent. de questore § Super hec <hoc MS>, coll.vi.⁽¹⁴⁶⁾ et in mandatis principis non requiritur causa, extra. de appell. Cum parati⁽¹⁸⁴⁾ et not. Innocentius in c.i. de iud. lib.vi.⁽¹⁸⁵⁾ Item princeps iura utilia potest concedere sine causa, arg. ff. de libert. leg. Si is qui duos,⁽¹⁸⁶⁾ nam ipse et ratio idem sunt. Quid plura dicit Innocentius quod licitum est regibus et princibus secularibus aliquid statuere ex causa in preiudicium iuris alterius ut ipse eleganter notat extra. de iureiurando c. Debitores,⁽¹⁴⁷⁾ et sicut nos dicimus quod certa scientia habetur pro donatione in contractu stipulationis, quia ipsa liberalitas est pro causa sufficienti, ut ff. de operis libert. l. Campanus⁽¹⁴⁸⁾ et ff. de except. doli l.ii. § Circa⁽¹⁴⁹⁾ et ff. de uerb. oblig. l. Si diuortio,⁽¹⁵⁰⁾ ff. de donat. Aristo,⁽¹⁵¹⁾ ita multo fortius in principe quod ipsa liberalitas habetur pro causa nimirum, quia in principe certa scientia pro iusta causa habetur, ut legitur et notatur in l. Idem Vlpianus, ff. de excus. tut.⁽¹⁵²⁾ et est glossa ordinaria ualde notabilis in c. Ad hec, extra. de rescript.⁽¹⁵³⁾ et facit quod not. Cynus et ego in l. Rescripta, de precibus imperat. offer.⁽¹⁸⁷⁾ et l. finali, si contra ius uel utilitatem publicam.⁽¹⁸⁸⁾ Item si imperator concedat alicui homines suos, non tamen uidetur alienare quia adhuc retinet maioritatem, arg. ff. de hered. inst. l. Talem § finali⁽¹⁸⁹⁾ et arg. eius quod legitur et notatur ff. de adim. leg. l. Si seruo, in fine magne glosse.⁽¹⁹⁰⁾

Patienter ergo et non indignanter ferant subditi tam magnates quam populi, nam si magnates fortius plebei, si rex uel imperator ipsorum ceruices uult subesse maioribus quia potentioribus et altioribus se, pares esse non possumus, ut l.iii. in principio, ff. de alien. iud.⁽¹⁵⁴⁾ Item modernus rex Romanorum per se propter locorum distantiam non potest Italiam regere. Item potest dimittere aliquem in locum suum qui ius dicat, ut ff. de offic.
<fol. 189v> eius cui mandat. est iuris. l.i. § Cuius rei⁽¹⁵⁵⁾ et ff. de origin. iur. l.ii. § Post deinde diuus, uersu, Quotiens.⁽¹⁵⁶⁾ Item imperator etiam indelegabilia delegat, ut C. qui pro sua iurisdict. l.i. in fine.⁽¹⁵⁷⁾ Ex quibus sequitur euidenter quod dominus noster uice regis Romanorum et ex dignitatis sue que est quedam monarchia creata iuxta contentum <contemptum^ac MS> suum potest requirere et mandare quod sibi iuramenta nouiter instituta prestentur sine derogatione substantie dignitatum comitum et baronum, et absque subuersione bonarum consuetudinum que omnino seruande sunt si certam formam habent, ut ff. de annuis leg. L. Seio § Medico⁽¹⁹¹⁾ et ff. de usufruct. leg. l. Sempronio § finali, ibi, `Et ad eum modum', etc.⁽¹⁹²⁾ et ff. com. pred. l. Venditor § Si constat⁽¹⁹³⁾ et in c.i. de constit. lib.vi.⁽¹⁹⁴⁾ Vnde ultra consueta non possunt grauari ut ff. de usufruct. Item si fundum § finali et l. Set et si quid inedificauerit, uersu, `Et generaliter Labeo'.⁽¹⁹⁵⁾ Sciendum tamen est quod capitula expressa in iuramento fidelitatis non dicuntur continere grauamen set debitum naturale et maxime quia reciprocata sunt, arg.C.de inoffic. test. l. Si pater puella.⁽¹⁹⁶⁾Nam non intelligitur uelle detrahere iuri alterius ut clare legitur et notatur extra. de rescript. Ad aures,⁽¹⁵⁸⁾ et iuramentum intelligitur in licitis et honestis et consuetis, ut ff. de aur. et arg. le. l. Pediculis § Argento potorio⁽¹⁹⁷⁾ et <ut^ac> not. ff. de reg. iuris l. Non uidetur § Qui iussu.⁽¹⁵⁹⁾ Iurabunt ergo secundum uerba priuilegii et saluis aliis eorum iuribus quatenus de iure debeant reseruari, arg. ff. de dam. infec. l. Pretor § Si controuersia.⁽¹⁹⁸⁾ quia priuilegium meretur ammittere qui concessa sibi abutitur potestate, cum ut superius dixi, etiam si ipse imperator <imperator sic^ac> male rempublicam regit, possit deponi per papam, ita comites et barones nimis affligentes subditos possunt deponi per imperatorem, nam dominus fideli suo uicem reddere debet quod si non fecerit merito censebitur malefidus, ut in c.i. de forma fidelitatis⁽¹⁶⁰⁾ et in memoria sua sex debet habere situs econtra uassallus, scilicet incolume, tutum, honestum, utile, facile, possibile, ut in capitulo, de forma fidelitatis⁽¹⁶¹⁾ et extra de iure iurando, Ego N.,⁽¹⁶²⁾ quod moderni exorbitantes ab ordine rationis et in preiudicium anime sue pexime seruant. Seneca in libro i. de clementia ad Neronem ostendit multa Cesarem posse set non omnia licite.⁽¹⁶³⁾ Set caueant a terribili qui aufert spiritum principum ut scribitur in libro psalmorum.⁽¹⁶⁴⁾ Vero igitur et iusto <iuste?> principi omnes obediant, et maior. et obed. c. ii. et c. Solite,⁽¹⁶⁵⁾ et nam scriptum est qui non hobedierit principi morte moriatur, idest pena arbitraria pro eius motu usque ad mortem incluxiue uel infra prout placet principi, ut C. de summa trin. l.i. in fine,⁽¹⁶⁶⁾ C. de sacrosan. eccles. l. Placet.⁽¹⁶⁷⁾ Facit quod notatur instit. de iniur. § Pena.⁽¹⁶⁸⁾ In imperatore non possumus dicere quod faciat ad emulationem quia eius est terra et plenitudo eius secundum nos, saluo quod non potest radices iustitie eradicare.⁽¹⁶⁹⁾

Baldus' "Additio" to the Consilium "Rex Romanorum"

The disjointed pieces of "Rex Romanorum" littered the margins of Barberini 1408. The disceptively seamless "vulgate" text that the fifteenth-century editors printed was, in fact, a convoluted labyrinth of ideas. When I edited "Rex Romanorum" a notation on fol. 174v of Vat. Barberini 1408 to the first marginal addition escaped my notice. To the words "Et ita concludo quod magnifico principi nostro debet formaliter et totaliter obediri in hiis in quibus esset obediendum ipsi imperatori, si eius persona principaliter et personaliter interesset in Italia, ad quod probandum sequitur ut infra," the scribe added "in penultima carta que incipit `Est autem imperator'." On fol. 214v-215r there is a treatise on imperial authority that repeats much of what Baldus wrote in "Queritur si rex Romanorum" and "Ad intelligentiam sequendorum premittendum quoddam indubitatum."

This section is similar to the treatise on imperial power that Baldus inserted into "Queritur si rex Romanorum" on fol. 181v beginning "Quod imperator est dominus mundi." A striking difference between "Rex Romanorum" and the three texts edited in this appendix is Baldus' use of classical authorities to buttress his argument. Baldus had cited fleetingly one classical text in "Rex Romanorum," Seneca's description of Caesar's power in "De clementia ad Neronem Caesarem" but did not make Seneca's text a central argument of his consilium.⁽¹⁹⁹⁾ In these three texts, especially "Queritur si rex Romanorum," the passage from Seneca becomes an important touchstone for imperial authority. He also cited Aristotle, St. Augustine, and Virgil. Baldus demonstrates some classical learning but also seems to make the implicit assumption that the Ius commune cannot provide him with the doctrine of imperial power he needed to support Giangaleazzo's prerogatives.

The main text on fol. 214v (lines 1-29; 67-88) was written by a trained scribe and maybe the same hand as wrote most of the texts in Barberini 1408. The remainder of the text on fol. 214v and the top of 215r (lines 29-66) is in a hand similar to that of the corrector earlier in the manuscript. The last piece of the text on fol. 215r (lines 89-154) is written by a crude hand with an Italianate sense of spelling. Neither the hand, nor the Italicisms and grammar is characteristic of the texts in Barberini 1408. Nevertheless, a practiced scribal hand similar to that of lines 29-66 corrected and augmented the last section.

I have followed the orthography of the manuscript and placed all additional passages in the second column. Sentences that have been deleted by the scribe are italicized.

Vat. Barb. lat. 1408, fol. 214v-215r

Est autem imperator dominus mundi quia potest imponere legem orbi. Si sit lex toto orbi conueniens et pariter in terra et mari sua statuta facere illis qui uiuunt iure romano, ut ff. ad legem Rod. de iactu l. Deprecatio,⁽²⁰⁰⁾ et in omnibus que sunt possibilia nature humane in oriente, occidente, septemptrione et meridie, ut in aut. ut omnes obed. iud. pro. § i.⁽²⁰¹⁾ Ipse enim est deus tenebrarum harum et etiam lucis huius inferioris quatenus a deo sibi est permissum quia uice dei debet fungi in terris et optima queque debet considerare nam ipse non solum est animale rationale mortale,⁽²⁰²⁾ set etiam debet omnes protegere, dirigere, et informare ut uiuant secundum rectitudinem et regulam, quia ipse est lex animata.

Et ut ita dixerim summus dux et summus pater gentium, ut de eo possit dici illud Cleentis, `Duc, <Dux MS> ac summe parens altique dominator poli, quocumque placuit, nulla parendi mora est. Adsum impigre.' Sed quid si uolo recalcitrare? Sequitur: `Ducunt uolentem fata nolentem trahunt,' epistola Senecae <Cu'i^ai MS> ad Lucillum.⁽²⁰³⁾ Omnia ergo potest que possibilia sunt nature humane, unde posset deponere omnes magistratus et potestates inter se positos et positas quia omnes sunt sue et regalia et nullus potest ista regalia habere in proprium, sed in regimine, ut in x.^a coll. que sunt regal. c.i.⁽²⁰⁴⁾ Non igitur aspernentur marchiones et comites et barones si subdantur eius preceptis, quia et cardinales deponuntur a papa, ut in c.i. de scismat. libro vi.⁽²⁰⁵⁾ Et in summa nichil est potestatis et rationis temporalis quod imperator non possit, ut pulcre licet nimis ambitiose, deducit Seneca in primo De clementia ad Neronem,⁽²⁰⁶⁾ nam sicut fortuna mutat infima summis et summa infimis, et mutando utitur iure suo, ita meri imperii et absolute potestatis, ius est; supra tamen naturam nichil potest, ut ff. de usufruct. earum rerum que usu consum. l.ii.⁽²⁰⁷⁾ et inst. de iure natur. § Set naturalia.⁽²⁰⁸⁾

Remanet igitur conclusio mea uera quod quicquid potest per se potest per alium.

Nunc respondeo ad motiua que possunt fieri in contrarium. Videtur quod imperator non uult iuri alicuius preiudicari quia uerum est de uoluntate presumpta, non autem de uoluntate expressa, quia potest quibuscumque legibus derogare, licet naturam non possit subuertere nec posset unam iniustam creare. Et quia iura sunt notissima et ueri legis animate⁽²⁰⁹⁾ non puto disputandum set solummodo concludendum quod dominus noster dux in sibi comissis et nominatis promissis iddem possit quod imperator seu rex Romanorum nomine uiceimperialis maiestatis.⁽²¹⁰⁾ Nec obstat c.i. de natura feudi⁽²²³⁾ quod imperator non potest disuestire suos marchiones et comites sine causa, quia hic nulla est disuestitura quoniam nichil adhimitur, set est quedam regula uiuendi ordinate et obediendi ei in cuius territorio sunt et qui melius potest scire quid expediat subditis quam dominus rex Romanorum qui est absens a locis ad exemplum pape qui quotidie ponit uisitatores suos et locum tenentes, et hoc uidemus fieri per omnes reges mundi.

Nonne si dominus imperator faceret aliquem regem Arelatensem, tenerentur omnes comites et barones obedire sibi? Certum est quod sic quia hec hobedientia transit cum uniuersitatis territorio. Ita enim est in proposito quia non refert utrum uocetur rex uel dux, set in qualitate potestatis est uirtus, et stat pondus tam rationis quam effectus, argument. ff. de condit. et demon. l. Pater Seuerianam § Conditionum.⁽²²⁴⁾ Preterea propter publicam utilitatem potest imperator iniungere fidelitatem que publica utilitas debet preferre cuicumque singulari persone, ut C. de cad. toll. l.i. § finali⁽²²⁵⁾ et l. Vtiltas C. de primipilo, lib.xii.⁽²²⁶⁾ et ideo remanet conclusio <fol. 215v> mea firma. Item non obstat si dicatur quod non possit delegari subditus inuitus, ut ff. de fideicom. lib. l. Inuitus,⁽²²⁷⁾ et notatur per Cynum in l.i. C. de nouat.⁽²²⁸⁾ et per Dynum in l.ii. ff. sol. mat.,⁽²²⁹⁾ quia illud est uerum in delegatione nouatiua non in commissiua, porro etiam in nouatiua quandoque est licitum ut patet ex hiis que plenum leguntur et notantur ff. de condit. indebit. l. Si <Si lib.^ac> non sortem § Libertus.⁽²³⁰⁾ Et ista est magis delegatio operis quam persone, ut ff. de acq. her. l. Pro herede § Si quid tamen, cum glossa sua.⁽²³¹⁾

<fol. 214v>

Nec quisque debet ferre molestum quia dominus dux non est factor uerbi set executor, ut extra. de appell. c. Nouit.⁽²¹¹⁾ Rogandus est tamen humiliter et deuote quod in tanta potestate que nutu diuino processit habeat pre oculis omnipotentem deum ita quod non fallat nec fallatur, ut l. finali, C. de ponderat. auri. lib.x.⁽²³²⁾ Et quod in omnibus agendis habeat consilium amicorum dei et hominum peritorum et timentium deum. Sic enim prosperabitur in omnibus uiis suis et in connumeratione, et generationes transibit eternitas eius, non sic impii, non sic, ut patet in libro psalmorum psalmo primo et in alio pslamo Beati immaculati.⁽²¹²⁾ Et uidemus hoc per experientiam quia macula, sicut februs in triduo, idest in modo tempore, absorbet magnates uirtuosos; autem Virtus⁽²¹³⁾ protegit et tamquam sanitas sanitatum generat perpetuitatem et gaudium quodammodo sempiternum quod dominus deus duci nostro largiri dignetur. Amen. <fol. 215r> Principis⁽²³³⁾ enim potestas est loci seruatorem . . . sicut<?>⁽²³⁴⁾ et aliis superponere, l. finali, uti possed.⁽²³⁵⁾ per arg. et creare et supercreare magistratus et etiam suprimere in totum et diuidere et unire, ff. de assess. offic. Si eadem,⁽²³⁶⁾ de excessiblus prelat. Sicut unire,⁽²³⁷⁾ C. de frument. allexandrino l. finali, libro xi.⁽²³⁸⁾ de constit. Cum accessissent.⁽²³⁹⁾

Amplius si uerum amamus <adamus^ac> istud non est dissuestire nobiles, magnates, et populos uel plebes, set superuesstire de fortiori et aptiori et uiciniori protectori qui citius et celerius potest competti et subuenire necessitatibus <eorum del.> et in firmitatibus ac calamitatibus eorum iuxta apostolum: `talis decebat ut esset nobis pontifex'⁽²⁴⁰⁾ qui posset subuenire calamitatibus. Quoniam sit aptus ipse rex Romanorum, propter locorum disstantiam <uicarius necessarius est scripsi>. Medicamemta <medicamina MS> enim debent esse adprossimata morbis non remota, et ausilia quando periculum est in mora debent esse in pronptu, ut l.i. in principio, ff. de exercit.⁽²¹⁴⁾ C. de annonis et tributis l. Pro locis <Annona^ac>,⁽²¹⁵⁾ C. de apellat. l. Cum post sententiam,⁽²¹⁶⁾ C. de nauicul. l. Cum nauarchorum, lib.xi.⁽²¹⁷⁾ Cum enim dominus dux uersa uice teneatur eos protegere, ut in c.i. de forma fidelitatis, collat. xi.⁽²¹⁸⁾ Adeo quod inuicem seruire uidentur, ut ff. si certum pet. l. Eius qui in prouincia § finali.⁽²¹⁹⁾ et ff. de in ius uoc. l. Set si hac.⁽²²⁰⁾ Et non est in Italia manus armata que possit eos defendere ab impressionibus guerrarum et spirituum malignorum, sicut est potentia et prudentia, armata manus, et intellectu domini ducis merito utriusque prouidentia subinfertur, quia et dominus dux exaltatur et subditi proculdubio proteguntur. Vnde proprie loquendo non dissuestiuntur set superuestiuntur armis et potentia dicti domini ducis ad cuius dignitatem imperator prosiluit ut aperiat mente pia quin imo diuina miseratione propter subditorum compassionem cui congruit id quod dicit apostolus: `Nolo spoliary set superuestiry'.⁽²²¹⁾ Et ita concluditur ut contra probationes populi et plebes ei obedire tenentur. Ipse tamen debet cauere quod id quod est factum in fauorem subditorum in aduersam non transsfiguretur caducorum denique materiam bella inuenerunt, C. de caduc. toll. l.i. in principio.⁽²²²⁾

Beatus dominus qui dicere potest illud euangelicum: `Ego sum pastor bonus.'⁽²⁴¹⁾ Superflua <superlua MS> tondeo, set pecus non deglutio.⁽²⁴²⁾ Illud est certum quod iurisdictio potest saluari speciali subordinate ut altri habent magis altam iurisdictionem altri magis bassam habent, C. de offic. rectoris prouin. <Potioris gradus?>.⁽²⁴³⁾ Etiam⁽²⁴⁴⁾ constat quod princeps potest facere et addicere loci seruatorem quod aliis est interdictum, infra auth. ut nulli iud. in principio, coll.ix.⁽²⁴⁵⁾

1. 1. Dig. 43.18(17).1.3(1).

2. 2. Dig. 8.2.5(4).

3. 3. Dig. 6.3.1.1.

4. 4. Cod. 8.54(55).4

5. 5. L.F. 1.7.1.

6. 6. Cod. 4.10.5

7. 7. Dig. 13.6.17.3

8. 8. Cod. 10.5.2

9. 9. Authen. 6.9 (Nov. 81).2

10. 10. VI 2.2.1.

11. 11. Cod. 1.28(31).1.

12. 12. Authen. 9.14 (Nov. 128.16)

13. 13. Cod. 7.62.32.

14. 14. Dig. 43.17(16).4.

15. 15. Dig. 1.11.1.

16. 16. Cod. 1.40(44).5.

17. 17. Auth. 5.18 (=Nov. 71).

18. 18. Dig. 5.1.58.

19. 19. VI 1.19.9.

20. 20. Dig. 1.10.1.

21. 21. Cod. 11.22(21).1.

22. 22. Auth. 9.10 (=Nov. 86).

23. 23. Cod. 6.37.7.

24. 24. Cod. 6.37.23.

25. 25. VI 1.3.14.

26. 26. Dig. 3.3.25.

27. 27. Dig. 8.2.26(25).

28. 28. Dig. 14.2.9.

29. 29. Auth. 4.3 (=Nov. 105).

30. 30. Dig. 45.3.18.3.

31. 31. Dig. 32.1.47(45).1.

32. 32. Dig. 33.8.15

33. 33. Dig. 32.1.41.3.

34. 34. Dig. 39.1.5.6

35. 35. Cod. 1.24(27).4

36. 36. Dig. 26.1.12.

37. 37. X 3.5.30.

38. 38. X 2.22.12.

39. 39. VI 2.14.2.

40. 40. Cod. 1.50(51).2.

41. 41. Dig. 45.2.2 or 19.

42. 42. Dig. 35.1.89(88).

43. 43. Dig. 3.5.29(31).

44. 44. Dig. 39.1.1.9.

45. 45. Dig. 5.1.58.

46. 46. Dig. 35.1.101(100).2.

47. 47. Dig. 33.8.19.2.

48. 48. Dig. 50.17.191(152).

49. 49. Dig. 33.2.19 and 33.

50. 50. Dig. 32.1.68(66).

51. 51.Dig. 32.1.96(94).

52. 52. Cod. 3.1.4.

53. 53. Cod. 6.37.23.

54. 54. Dig. 45.1.29.

55. 55. Dig. 45.3.1.

56. 56. Dig. 33.8.10.

57. 57. Dig. 32.1.78(76).1.

58. 58. Cod. 6.37.7.

59. 59. Dig. 33.8.14.

60. 60. Dig. 34.2.14.

61. 61. Seneca, Ad Neronem Caesarem De clementia 1.2; for the use of this passage by the jurists, see Ernst H. Kantorowicz, The King's Two Bodies: A Study in Mediaeval Political Theology (Princeton 1957) 116, n. 85, discussing its use in the Prologue of the Liber Augustalis.

62. 62. Cod. 1.27(30).1.9

63. 63. Colossians 3.25-4.1 and Romans 2.11

64. 64. Cod. 1.27(30).1.8

65. 65. Psalm 16.2.

66. 66. Psalm 57.2.

67. 67. X 1.6.34.

68. 68. VI 2.14.2.

69. 69. Canning, Baldus de Ubaldis 73, n. 12 makes several suggestions about the paternity of this quote. Cf. also Aristotle, Politics 1.2.8. Politica (Libri I-II.11), ed. P. Michaud-Quantin (Aristoteles Latinus 29.1, Leiden 1961) p. 8 or 2.8 p. 44.

70. 70. This passage is labeled `Vacat.'

71. 71. Cod. 1.19(22).7

72. 72. Clem. 2.7.1.

73. 73. Dig. 28.2.11.

74. 74. Dig. 40.4.51

75. 75. Dig. 15.1.40(41).

76. 76. Auth. 5.20 (=Nov. 69).

77. 77. Cod. 1.27(30).2.2.

78. 78. Cod. 1.27(30).2.6.

79. 79. Aristotle, Physica: Translatio vetus, ed. Fernand Bossier and Jozef Brams (Aristoteles Latinus 7.1, Leiden-New York 1990), 4.13 (p. 186): "Mutatio autem omnis natura remotiva est; in tempore autem omnia fiunt et corrumpuntur."

80. 80. St. Augustine, De civitate Dei 18.2, recte.

81. 81. Dig. 18.7.5.

82. 82. Seneca, Ad Neronem Caesarem De clementia 1.2 (?).

83. 83. Dig. 1.4.1.

84. 84. Virgil, Aeneid 6.851.

85. 85. St. Augustine, De civitate Dei 5.12 recte.

86. 86. St. Augustine, De civitate Dei 1.1-6.

87. 87. X 2.1.12.

88. 88. Psalm 75.8: "Tu terribilis es; et quis resistet tibi?"

89. 89. VI 2.14.2. Cf. Bamberg, Staatsbibl. can. 79, Paulus de Liazariis, Apparatus ad Clementinas.

90. 90. Dig. 7.6.5(6).6.

91. 91. L.F. 2.8.1.

92. 92. D.63 d.p.c.28.

93. 93. VI 2.14.2.

94. 94. VI 1.8.2.

95. 95. Cod. 1.2 post 14.

96. 96. Cod. 3.28 post 6.

97. 97. Dig. 12.6.38.

98. 98. Dig. 1.1.3.

99. 99. Dig. 39.4.1.5.

100. 100. Dig. 48.18.

101. 1. Dig. 1.3.31(30).

102. 2. L.F. 1.12(13).

103. 3. L.F. 1.7.1.

104. 4. Cod. 1.14(17).4.

105. 5. Dig. 33.1.13.1.

106. 6. Cod. 1.19(22).7.

107. 7. Cod. 10.32(31).14.

108. 8. VI 2.14.2.

109. 9. Seneca, Ad Neronem Caesarem De clementia 1.2; Cf. "Queritur si Rex Romanorum," lines 245-253 and note 61.

110. 10. Auth. 4.3 (=Nov. 105).

111. 11. Inst. 1.2.1.

112. 12. Cod. 3.3.1.

113. 13. Dig. 1.2.2.8.

114. 14. Dig. 26.7.3.5.

115. 15. Dig. 1.15.3.

116. 16. Dig. 1.2.2.32.

117. 17. Cod. "Cordi nobis est."

118. 18. C.23 q.1 c.4.

119. 19. St. Augustine, De civitate Dei 19.16-17.

120. 20. VI 2.14.1.

121. 21. L.F. 2.3.1.

122. 22. Dig. 1.2.2.32.

123. 23. VI 2.14.2.

124. 24. Dig. 31.1.67(69).10.

125. 25. Dig. 1.19.1.1.

126. 26. Privilege of the Emperor Federick I (1183) that was included in the medieval Corpus iuris civilis.

127. 27. L.F. 1.13(14).1.

128. 28. L.F. 2.1.1.

129. 29. L.F. 2.10.1.

130. 30. Auth. 5.18 (=Nov. 71).

131. 31. Cod. 3.24.3.

132. 32. L.F. 1.1.1.

133. 33. Dig. 7.1.13(17) in medio.

134. 34. Dig. 8.2.26(25) and 1.

135. 35. Dig. 11.47(46).

136. 36. Auth. 6.13 (=Nov. 85).

137. 37. Cod. 1.9(12).14(13).

138. 38. VI 3.4.14.

139. 39. Dig. 33.8.6.

140. 40. Dig. 7.8.14.

141. 41. L.F. 2.54(55).1.

142. 42. Dig. 40.5.34.

143. 43. Dig. 33.1.7 in medio.

144. 44. 45.1.83.1.

145. 45. Dig. 1.16.2.

146. 46. Auth. 6.8.7 (=Nov. 80)

147. 47. X 2.24.6.

148. 48. Dig. 38.1.47.

149. 49. Dig. 44.4.2.3.

150. 50. Dig. 45.1.21.

151. 51. Dig. 39.5.18.

152. 52. Dig. 27.1.12(14).

153. 53. X 1.3.10, v. elegerint.

154. 54. Dig. 4.7.3.

155. 55. Dig. 1.21.1 in prin.

156. 56. Dig. 1.2.2.32 in medio.-33.

157. 57. Cod. 3.3.1.

158. 58. X 1.3.8.

159. 59. Dig. 50.17.167(128).1.

160. 60. L.F. 2.6.1.

161. 61. L.F. 2.6.1.

162. 62. X 2.24.4.

163. 63. Seneca, Ad Neronem Caesarem De clementia 1.2.

164. 64. Psalm 75.13.

165. 65. X 1.33.2 and 6.

166. 66. Cod. 1.1(4).1

167. 67. Cod. 1.2(5).5

168. 68. Inst. 4.4.7

169. 69. In imperatore---eradicare del. Baldus

170. 70. Dig. 50.16.195.1.

171. 71. sucessiue omnis simul M

172. 72. Dig. 1.18.19.

173. 73. Cod. 1.2(5).16(15).

174. 74. Dig. 33.8.14.

175. 75. Cod. 8.48(49).1.

176. 76. Aristotle, Politics 2.9. Politica (Libri I-II.11), ed. P. Michaud-Quantin (Aristoteles Latinus 29.1, Leiden 1961) p. 49, line 27- p. 50 line 5.

177. 77. Dig. 14.1.1.3

178. 78. L.F. 2.54(55).1.

179. 79. Dig. 34.4.14.

180. 80. Dig. 40.4.51.

181. 81. Cod. 8.41(42).1.

182. 82. Dig. 24.3.1.

183. 83. Dig. 1.1.1.

184. 84. X 2.28.19.

185. 85. VI 2.1.1.

186. 86. Dig. 34.3.29(30).

187. 87. Cod. 1.19(22).7. For Cinus' commentary see Pennington, Prince and the Law 130-131; for Baldus', 204.

188. 88. Cod. 1.22(25).6. See Pennington, Prince and the Law 151-152.

189. 89. Dig. 28.5.52(51).1.

190. 90. Dig. 34.4.26.

191. 91. Dig. 33.1.10.1.

192. 92. Dig. 33.2.33.2.

193. 93. Dig. 8.4.13(14).1

194. 94. VI 1.2.1.

195. 95. Dig. 7.1.15(18).3

196. 96. Cod. 3.28.12.

197. 97. Dig. 34.2.32(34).2.

198. 98. Dig. 39.2.31.1.

199. 1. Rex Romanorum, ed. Pennington, 512 line 539. This citation was made in a late addition at the end of the consilium.

200. 2. Dig. 14.2.9.

201. 3. Auth. 5.20 (=Nov. 69).

202. 4. Cf. Aristotle, Politics 1.2. Politica (Libri I-II.11), ed. P. Michaud-Quantin (Aristoteles Latinus 29.1, Leiden 1961) p. 5, line 20.

203. 5. Seneca, Ad Lucilium epistulae morales, 107.11, attributes this poem to the Stoic Cleanthes in his letter to Lucilius. Seneca wrote that he rendered the poem into Latin after the example of Cicero, and Seneca's statement may account for incomprehensible manuscript reading for `Seneca' in Baldus' text. St. Augustine, De civitate Dei, 5.8 quotes the same poem from Seneca without mentioning Cleanthes or Cicero. Baldus quoted the wording of St. Augustine's text, not Seneca's, but must have read both versions and mixed together the information provided by each.

204. 6. L.F. 2.55(56).1.

205. 7. VI 5.3.1.

206. 8. Seneca, De clementia 1.2.

207. 9. Dig. 7.5.2.

208. 10. Inst. 1.2.11.

209. 11. et u'ulgaia⁷ MS

210. 12. Cf. "Rex Romanorum, ed. Pennington, 514, lines 585-589.

211. 13. X 2.28.43.

212. 14. Psalm 1.4 and 118.3-5.

213. 15. Giangaleazzo was called "Virtus" by contemporaries.

214. 16. Dig. 14.1.1.

215. 17. Cod. 10.16.6(5).

216. 18. Cod. 7.62.26.

217. 19. Cod. 11.2(1).4.

218. 20. L.F. 2.6.1.

219. 21. Dig. 12.1.41.

220. 22. Dig. 2.4.10.

221. 23. 2 Corinth. 5.4.

222. 24. Cod. 6.51(50).1.

223. 25. L.F. 1.7.1.

224. 26. Dig. 35.1.101(100).2

225. 27. Cod. 6.51(50).1.14

226. 28. Cod. 12.62(63).3

227. 29. Dig. 40.5.34.

228. 30. Cod. 8.41(42).1.

229. 31. Dig. 24.3.2.

230. 32. Dig. 12.6.26.12

231. 33. Dig. 21.1.29.3.

232. 34. Cod. 10.73(71).2.

233. 35. This paragraph is added to the top of the folio with no indication where it should be placed in the text.

234. 36. From the microfilm, the manuscript appears to be damaged at this place.

235. 37. Dig. 43.17(16).4.

236. 38. Dig. 1.22.3.

237. 39. X 5.31.8.

238. 40. Cod. 11.28(27).2.

239. 41. X 1.2.8

240. 42. Hebrews 7.26.

241. 43. John 10.14.

242. 44. Baldus repeated this metaphor at the beginning of an unpublished sermon "De consideratione suplicantium," Vat. Barb. lat. 1410, fol. 336r-339r at fol. 336r, in a marginal addition: v. principi: "Qui petulantium animos sicut bonus pastor et si non semper deglutire, tamen tondere consueuit sicut uellus pecoris."

243. 45. Cod. 1.40(44).5. There is another illegible passage at the bottom of the folio, "et notatur plurale per hac . . . "

244. 46. This marginal addition at the bottom of the folio has no notation where it should be placed.

245. 47. Auth. 9.9 (=Nov. 134).